आज आपल्या शाळेमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराज यांची जयंती आपण साजरी करत आहोत त्यानिमित्ताने मला भाषण करण्याची संधी मिळाली आहे. शाळेमध्ये तसेच सामाजिक जीवनामध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांवरती आपल्याला भाषण देण्याची वेळ आली तर नक्कीच हे भाषण उपयोगी पडेल तसेच या भाषणाच्या माध्यमातून आपण मुद्देसूद भाषण करू शकतो व प्रेक्षकांवरती आपला प्रभाव पडू शकतो त्यासाठी भाषण मुद्देसूद लक्षात ठेवून आपले भाषण चांगले चांगले प्रकारे मांडणी करून व्यक्त व्हा
आजच्या कार्यक्रमाचे अध्यक्ष उपाध्यक्ष प्रमुख पाहुणे तसेच माझे गुरुजन वर्ग व माझ्या बाल मित्रांनो मी तुम्हाला छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या विषयी दोन शब्द सांगणार आहे ते तुम्ही शांततेने ऐकून घ्याल अशी नम्र विनंती करते आणि संयोजकांनी बोलण्याची संधी दिल्याबद्दल त्यांचे आभार मानते
भारताच्या शूर सुपुत्रांपैकी एक असलेल्या श्रीमंत छत्रपती शिवाजी महाराजांबद्दल सर्वांनाच माहिती आहे. बरेच लोक त्यांना हिंदुहृदयसम्राट म्हणतात, तर काही लोक त्यांना मराठा अभिमान म्हणतात, तर ते भारतीय प्रजासत्ताकचे महान नायक होते. छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म 19 फेब्रुवारी 1630 रोजी मराठा कुटुंबात झाला. त्यांचे पूर्ण नाव शिवाजी भोसले त्यांच्या वडिलांचे नाव शहाजीराजे भोसले होते तर आईचे नाव जिजामाता भोसले होते.
शिवाजी हे वडील शाहजी आणि आई जिजाबाई यांचे पुत्र होते. पुण्याजवळील शिवनेरी किल्ला हे त्यांचे जन्मस्थान आहे. परकीय व जुलमी राज्यसत्तेपासून राष्ट्राची मुक्तता करून संपूर्ण भारतामध्ये एक वैश्विक स्वतंत्र राज्य प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न स्वातंत्र्याचे महान पुजारी शूर व शूर शिवाजी महाराजांनी केला. त्याचप्रमाणे, ते एक अग्रगण्य शूर आणि अमर स्वातंत्र्यसैनिक म्हणून स्वीकारले जातात. महाराणा प्रताप यांच्याप्रमाणेच शूर शिवाजी हे राष्ट्रवादाचे जिवंत प्रतीक आणि मूर्त स्वरूप होते. जाणून घेऊया श्रीमंत छत्रपती वीर शिवाजी बद्दल.
छत्रपती शिवाजी महाराज मुस्लीमविरोधी नव्हते :
त्याच्यावर मुस्लिमविरोधी असल्याचा आरोप करण्यात आला आहे, परंतु हे खरे नाही कारण त्याच्या सैन्यात अनेक मुस्लिम नेते आणि लढवय्येच नव्हते तर मुस्लिम सरदार आणि सुभेदारांसारखे बरेच लोकही होते. खरे तर शिवाजीचा संपूर्ण संघर्ष हा औरंगजेबासारख्या राज्यकर्त्यांनी आणि त्याच्या आश्रयाखाली वाढलेल्या लोकांनी स्वीकारलेल्या धर्मांधतेच्या आणि अहंकाराविरुद्ध मुस्लिम राज्यकर्ते बळाचा वापर करून बहुसंख्य लोकांवर आपली मते लादत असत आणि अतिरिक्त कर वसूल करत असत, परंतु शिवाजी राजवटीत या दोन पंथांच्या प्रार्थनास्थळांचे संरक्षण तर होतेच पण धर्मांतरितांसाठी मुस्लीम आणि ख्रिश्चनांनीही भयमुक्त वातावरण निर्माण केले आणि आपल्या आठ मंत्रिमंडळाद्वारे सहा वर्षे राज्य केले.
धार्मिक मूल्यांची निर्मिती: त्याचे बालपण आई जिजाऊंच्या मार्गदर्शनाखाली खर्च केला. माता जिजाबाई या धार्मिक स्वभावाच्या असूनही त्यांच्या गुण, स्वभाव आणि वागण्यात एक धाडसी महिला होत्या. या कारणास्तव, त्यांनी बाल शिवाला त्यांचे ऐकून आणि रामायण, महाभारत आणि इतर भारतीय नायकांच्या तेजस्वी कथा शिकवून वाढवले. दादा कोंडदेव यांच्या अधिपत्याखाली ते सर्व प्रकारच्या समकालीन युद्धात पारंगत झाले. धर्म, संस्कृती आणि राजकारणाचेही योग्य शिक्षण दिले. त्या काळात परात्पर संत रामदेव यांच्या संपर्कात आल्यानंतर शिवाजी संपूर्ण देशभक्त, कर्तव्यदक्ष आणि कष्टाळू योद्धा बनला.
खेळ खेळून गड जिंकायला शिकलो.
लहानपणी शिवाजी आपल्या वयाच्या मुलांना एकत्र करून त्यांचा नेता बनत असे आणि किल्ले लढवण्याचा आणि जिंकण्याचा खेळ खेळत. वयात येताच त्याचा खेळ हा खरा कर्मशत्रू बनला आणि त्याने आपल्या शत्रूंवर हल्ला करून त्यांचे किल्ले इ. जिंकण्यास सुरुवात केली. पुरंदर, तोरणा यांसारख्या किल्ल्यांवर शिवाजीने आपले वर्चस्व प्रस्थापित करताच त्याचे नाव आणि कर्तृत्व दक्षिणेकडे प्रसिद्ध झाले, ही बातमी आगरा आणि दिल्लीपर्यंत वणव्यासारखी पोहोचली. अत्याचारी तुर्क, यवन आणि त्यांचे सर्व समर्थक राज्यकर्ते त्याचे नाव ऐकून काळजी करू लागले.
राणी सईबाई व मुलगा शंभुराजे
छत्रपती शिवाजी महाराजांचा विवाह सईबाई निंबाळकर यांच्याशी १४ मे १६४० रोजी लाल महाल, पुणे येथे झाला. त्यांच्या मुलाचे नाव संभाजी होते. संभाजी (मे 14, 1657 – 11 मार्च, 1689) हा शिवाजीचा ज्येष्ठ पुत्र आणि उत्तराधिकारी होता, ज्यांनी 1680 ते 1689 AD पर्यंत राज्य केले. शंभूजींना वडिलांच्या कष्टाची आणि जिद्दीची उणीव होती. संभाजीच्या पत्नीचे नाव येसूबाई होते. त्याचा मुलगा आणि वारस राजाराम होता.
बालसाहित्यिक छत्रपती संभाजी महाराज
संभाजी हे जगात पहिले बालसाहित्यिक मानले जाते. वयाच्या १४ व्या वर्षी बुधभूषणम (संस्कृत), नायिकाभेद, सातसातक, नखशिखा (हिंदी) इत्यादी पुस्तके लिहिणारे संभाजी हे जगातील पहिले बाललेखक होते. मराठी, हिंदी, फारसी, संस्कृत, इंग्रजी, कन्नड इत्यादी भाषांवर त्यांचे प्रभुत्व होते. ज्या वेगाने तो पेन चालवायचा, त्याच वेगाने त्याने तलवारही चालवली. शिवाजीला अनेक बायका आणि दोन मुलगे होते, त्यांच्या आयुष्यातील शेवटची वर्षे त्यांच्या ज्येष्ठ मुलाच्या धार्मिक तिरस्कारामुळे संकटात गेली.
त्यांचा हा मुलगा एकदा मुघलांमध्ये सामील झाला होता आणि मोठ्या कष्टाने परत आणला होता. देशांतर्गत वाद आणि त्यांच्या मंत्र्यांमधील परस्पर वैमनस्य, शत्रूंपासून साम्राज्याचे रक्षण करण्याच्या चिंतेने शिवाजीला लवकरच मृत्यूच्या उंबरठ्यावर आणले. काही काळ आजारी राहिल्यानंतर 3 एप्रिल 1680 रोजी शिवाजीचा मृत्यू झाला.
जेव्हा त्यांना कपटाने शिवाजीला मारायचे होते: शिवाजी
शिवाजीच्या वाढत्या सामर्थ्याने भयभीत झालेला विजापूरचा राजा आदिलशहा जेव्हा शिवाजीला अटक करू शकला नाही तेव्हा त्याने शिवाजीचे वडील शहाजी यांना अटक केली. हे कळल्यावर शिवाजी संतापला. नीती आणि धाडसाच्या जोरावर त्याने लवकरच छापा टाकून आपल्या वडिलांची या तुरुंगातून सुटका केली.
तेव्हा विजापूरच्या शासकाने आपला कपटी सेनापती अफझलखान याला शिवाजीला मृत किंवा जिवंत पकडण्याचा आदेश पाठवला. बंधुत्व आणि सलोख्याचे खोटे नाटक रचून त्याने शिवाजीला मारण्याचा प्रयत्न केला, पण शहाण्या शिवाजीच्या हातात बागनखाचे रहस्य दडले तो स्वत: बळी ठरला आणि मारला गेला. त्यामुळे त्यांचा सेनापती मृत झाल्याचे पाहून त्यांचे सैन्य पळून गेले.
छत्रपती शिवाजी महाराजांचा मुघलांसोबत संघर्ष
मुघलांशी संघर्ष: शिवाजीच्या वाढत्या सामर्थ्यामुळे
चिंतित होऊन मुघल सम्राट औरंगजेबाने दक्षिणेत नेमलेल्या आपल्या सुभेदाराला त्यांच्यावर हल्ला करण्याचा आदेश दिला. पण सुभेदारांना त्रास सहन करावा लागला. शिवाजीबरोबरच्या लढाईत त्यांनी आपला मुलगा गमावला आणि त्यांची स्वतःची बोटे कापली गेली. त्याला मैदान सोडून पळ काढावा लागला. या घटनेनंतर औरंगजेबाने त्याचा सर्वात प्रभावशाली सेनापती मिर्झा राजा जयसिंगच्या नेतृत्वाखाली सुमारे 1,00,000 सैनिकांची फौज पाठवली.
शिवाजीला चिरडण्यासाठी, राजा जयसिंगने विजापूरच्या सुलतानाशी तह केला आणि पुरंदरचा किल्ला काबीज करण्याच्या त्याच्या योजनेच्या पहिल्या टप्प्यात 24 एप्रिल 1665 रोजी ‘व्रजगड’ किल्ला ताब्यात घेतला. पुरंदरच्या किल्ल्याचे रक्षण करताना शिवरायांचा अत्यंत शूर सेनापती ‘मुरार जी बाजी’ मारला गेला. पुरंदरचा किल्ला वाचवता न आल्याने शिवाजी महाराजांनी महाराजा जयसिंग यांना तहाची ऑफर दिली. दोन्ही नेत्यांनी तहाच्या अटी मान्य केल्या आणि 22 जून 1665 रोजी ‘पुरंदरचा तह’ झाला.
छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या स्वराज्याचा विस्तार
शिवाजीच्या राज्याची सीमा: शिवाजीच्या पूर्वेकडील
उत्तरेला बागलना आणि नंतर दक्षिणेला सीमारेषा भिडली.
नाशिक आणि पूना जिल्ह्यातून दिशेला जात आहे
अनिश्चित सीमारेषा असलेला संपूर्ण सातारा अँड
कोल्हापूर जिल्ह्याचा बहुतांश भाग व्यापलेला आहे
गोळा करण्यासाठी वापरले जाते. नंतर पश्चिम कर्नाटकातील भाग
सामील झाले. स्वराज्याच्या या क्षेत्राचे तीन मुख्य भाग आहेत
विभागले होते:-
1. पूना ते साल्हारपर्यंतचा कोकणचा प्रदेश, ज्यात उत्तर कोकणचाही समावेश होता, तो पेशवा मोरोपंत पिंगळे यांच्या ताब्यात होता.
2. दक्षिण कोकणचा उत्तर कानरा पर्यंतचा प्रदेश अण्णाजी दत्तांच्या ताब्यात होता.
3. दक्षिणेकडील जिल्हे, ज्यात सातारा ते धारवाड आणि कोफळपर्यंतचा परिसर समाविष्ट होता, ते दक्षिण-पूर्व विभागांतर्गत आले आणि दत्ताजी पंतांच्या ताब्यात होते. हे तीन प्रांत पुढे परगणा व तालुक्यांमध्ये विभागले गेले. परगण्यांतर्गत टार्फ व मौजा आली.
छत्रपती शिवाजी महाराजांचे सैन्य
शिवाजीचे सैन्य: शिवाजीचे कायमस्वरूपी सैन्य होते
सैन्य तयार केले होते. शिवाजीच्या मृत्यूच्या वेळी त्यांच्या सैन्यात 30-40 हजार नियमित आणि कायमस्वरूपी नियुक्त घोडेस्वार, एक लाख पायदळ आणि 1260 हत्ती होते. त्यांच्या तोफखान्याबाबत नेमकी माहिती उपलब्ध नाही.
घोडदळ दोन प्रकारात विभागले गेले: – बारगीर आणि आरोहित सैनिक, ज्यांना राज्याने घोडे आणि शस्त्रे दिली होती आणि सिल्हेदार ज्यांना स्वतःची व्यवस्था करायची होती. घोडदळाच्या सर्वात लहान तुकडीत 25 सैनिकांचा समावेश होता, ज्याचे नेतृत्व एक सार्जंट करत होते. पाच हवालदारांचा ‘जुमला’ होता. ज्याच्या वर एक जुमलादार होता. दहा जुमलादारांकडे एक हजारी आणि पाच हजारांकडे एक पंढरी होती. तो सरनोबतचा होता. प्रत्येक 25 सैन्यांमागे एक खलाशी आणि भिश्ती राज्याने पुरविले होते.
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी बनवलेले किल्ले
शिवाजीचे किल्ले: मराठा लष्करी व्यवस्था
वैशिष्ट्यपूर्ण वैशिष्ट्ये म्हणजे किल्ले. इतिहासकारांच्या मते, शिवाजीकडे 250 किल्ले होते. त्यांच्या दुरुस्तीसाठी तो मोठा खर्च करायचा. शिवाजीने अनेक किल्ले काबीज केले, त्यापैकी एक सिंहगड किल्ला होता, जो म्हणून ओळखला जातो
त्यातील एक सिंहगड किल्ला त्याने हस्तगत केला, जो त्याने जिंकण्यासाठी तानाजीला पाठवले. हा किल्ला जिंकताना तानाजीने हौतात्म्य पत्करले होते.- गढ आला पानसिंग गेला (आम्ही किल्ला जिंकला पण सिंह आम्हाला सोडून गेला). विजापूरच्या सुलतानाच्या राज्याच्या हद्दीत, रायगडमधील चाकण, सिंहगड आणि पुरंदर हे किल्ले (१६४६) लवकरच त्याच्या ताब्यात आले.
अरबी समुद्राच्या किनाऱ्यावर बांधले जात आहे
शिवरायांच्या पुतळ्यासाठी महाराष्ट्र सरकार 3643.78 कोटी रुपये खर्च करत आहे.
छत्रपती शिवाजी महाराजांचे आग्र्यावरून सुटका
तुमची सुरक्षितता सुनिश्चित करा
आश्वासन मिळाल्यानंतर, छत्रपती शिवाजी आग्राच्या दरबारात औरंगजेबाला भेटण्यास तयार झाले. 9 मे 1666 रोजी तो मुलगा शंभाजी आणि 4000 मराठा सैनिकांसह मुघल दरबारात हजर झाला, परंतु जेव्हा औरंगजेबाला योग्य सन्मान मिळाला नाही तेव्हा शिवाजीने औरंगजेबाला पूर्ण दरबारात ‘देशद्रोही’ म्हटले, परिणामी औरंगजेबाने शिवाजीची हत्या केली. आणि त्याचा मुलगा
‘जयपूर भवन’मध्ये कैद केले होते. तेथून 13 ऑगस्ट 1666 रोजी शिवाजी फळांच्या टोपलीत लपून निसटला आणि 22 सप्टेंबर 1666 रोजी रायगडला पोहोचला.
छत्रपती शिवाजी महाराजांचे गनिमी कावा तंत्र
छत्रपती शिवाजींनी भारतात प्रथमच गनिमी कावा सुरू केला असे म्हणतात. त्याच्या युद्धनीतीने प्रेरित होऊन व्हिएतनामींनी अमेरिकेकडून जंगल जिंकले. त्या काळात लिहिलेल्या ‘शिवसूत्रात’ या युद्धाचा उल्लेख आहे. गुरिल्ला युद्ध हा गनिमी युद्धाचा एक प्रकार आहे. व्यापकपणे बोलायचे झाल्यास, गनिमी युद्धे निमलष्करी तुकड्यांद्वारे किंवा अनियमित सैनिकांद्वारे शत्रू सैन्याच्या मागील बाजूस किंवा बाजूने हल्ला करून लढली जातात.
छत्रपती शिवाजी महाराज व समर्थ रामदासांची भेट
हिंदू पद पादशाही’चे संस्थापक
शिवरायांचे गुरू रामदासजी यांचे नाव भारतातील ऋषी आणि विद्वानांमध्ये प्रसिद्ध आहे. त्यांनी मराठी भाषेत ‘दासबोध’ नावाचा ग्रंथही रचला होता. त्यांनी काश्मीरपासून कन्याकुमारीपर्यंत संपूर्ण भारतात 1100 मठ आणि आखाडे स्थापन करून लोकांना स्वराज्य स्थापनेसाठी तयार करण्याचा प्रयत्न केला. आखाड्यांच्या स्थापनेचे श्रेय त्यांना दिले जाते, म्हणूनच त्यांना भगवान हनुमानजींचे अवतार मानले जाते, जरी ते हनुमानजींचे महान भक्त होते.
छत्रपती शिवाजी महाराज कोणतेही कार्य आपल्या गुरूंकडून प्रेरणा घेऊनच करायचे. छत्रपती महाराजा शिवाजींना ‘महान शिवाजी’ बनवण्यात समर्थ रामदासजींचे मोठे योगदान होते.
तुळजा भवानीचे उपासक छत्रपती शिवाजी महाराज
महाराष्ट्रातून तुळजापूर हे उस्मानाबाद जिल्ह्यात आहे. छत्रपती शिवरायांची कुलदेवी माता तुळजा भवानी स्थापलेले एक ठिकाण, जी आजही महाराष्ट्र आणि इतर राज्यांतील अनेक रहिवाशांची कुलदेवी म्हणून लोकप्रिय आहे. वीर श्रीमंत छत्रपती शिवाजी महाराजांचे कुलदैवत तुळजा भवानी आहे. शिवाजी महाराज त्यांचीच पूजा करत असत. हे ओळखले जाते
मातेने स्वतः प्रकट होऊन शिवाजीला तलवार दिली. सध्या ही तलवार लंडनच्या संग्रहालयात ठेवण्यात आली आहे.
प्रदीर्घ आजारपणामुळे महाराजांची निधन
शूर छत्रपती शिवाजी 3 एप्रिल 1680 मध्ये मरण पावले आणि त्यांचे साम्राज्य त्यांचा मुलगा संभाजी याने ताब्यात घेतले. गाय-ब्राह्मण रक्षक, यवन-मांत्रिक, प्रौढ प्रताप पुरंधर, क्षत्रिय कुळ, राजाधिराज, महाराज, योगीराज, श्री श्री श्री छत्रपती शिवाजी महाराज यांना जय… जय भवानी. जय शिवाजी.
